واتساپ

آموزش کمانچه

آموزش کمانچه

 

تاریخچه کمانچه:

کمانچه، سازی است ایرانی که از دیرباز در این سرزمین کهن طراحی و ساخته شده و رونق بخش مجالس خلوت و جلوت مردمان بوده است. از جمله نشانه هایی که در آثار مکتوب تاریخی از کمانچه می توان یافت، اشاره ابونصر فارابی در کتاب " موسیقی الکببیر" در سده چهارم هجری است که او در این کتاب، از کمانچه با نام رباب یاد کرده؛ اما بر اساس نوع ساختار و نواختن یاد شده، مقصود همان سازی است که ما امروزه آن را کمانچه می نامیم.

روایات تاریخی حاکی از آن است که ساز کمانچه در روزگار صفویه و به ویژه قاجار، در زمره سازهای اصلی به شمار می رفته است.

نخستین اثر ضبط شده از کمانچه، همزمان با مراودات فرهنگی، هنری واقتصادی ایران با اروپا در اوایل قرن بیستم میلادی به دست رسیده است.

سازکمانچه، در سال 1396 خورشیدی، به همت سازمان میراث فرهنگی، در سازمان جهانی یونسکو به عنوان سازی ایرانی به ثبت رسیده است.

 

شکل ظاهری و ساختار کمانچه:

اصلی ترین بخش کمانچه، کاسه ای کروی تو خالی، ساخته شده از چوب یک تکه یا ترکه های چوبد درخت توت است که مقطع دایره ای شکلی از آن در جلو به دهانه ی ساز اختصاص دارد و بر روی آن پوستی نازک کشیده شده است. دسته ی ساز کمانچه، لوله ای چوبی و تو پر و خراطی شده است که به گونه ای نامحسوس، به شکل مخروط وارونه است یعنی قطر آن به سمت بالای ساز بیشتر می شود. دسته روی کاسه چنان نصب می شود که بخش عمده ی آن در قسمت بالای ساز قرار می گیرد. در رأس بالای دسته، معمولا قبه ای گنبد مانند به نام صراحی، خراطی می شود که اساساً جنبه ی تزئینی دارد. در زیر صراحی، فضایی خالی به وجود می آید که نقش جعبه ی گوشی ساز کمانچه را دارد و در دو طرف آن هریک محل نصب دو گوشی است که سیمهای ساز به دور آن ها می پیچد و کوک می شود. در قسمت پایین دسته، پایه ی ساز نصب می شود که نوازنده ی کمانچه به هنگام نواختن ساز، در حالت نشسته آن را به طورعمودی روی زمین یا صندلی و یا زانوی خود قرار می دهد. در زیر کاسه کمانچه، قطعه ای از جنس استخوان یا عاج به نام سیم گیر ساخته می شود که سیمهای ساز از پایین به آنها وصل می شود و پس از عبور از روی خرک(پایه ای چوبی تیغه مانند که روی پوست قرار می گیرد)  به گوشی ها متصل و کوک می شوند. در سالهای گذشته، کمانچه فاقد سیم گیر به شکل کنونی بود و سیم ها به قطعه ای میخ مانند وصل می شد. اما ورود ساز ویولون به ایران، سبب تغییراتی اساسی در ساختار و همچنین کوک کمانچه گردید؛ از جمله قرار دادن سیم گیر و تاندور( پیچهای تنظیم دقیق کوک) در پایین کاسه ی ساز.

سیمهای کمانچه نیز ، پیشتر از الیاف ابریشم و یا روده ی نختاب گوسفند بود که به دلیل عدم امکان گرفتن کوک بالا(زیر)، جای خود را به سیمهای ویولون داد. کمانچه های قدیمی دارای سه سیم یا زه بودند که اقتباس از ساز ویولون، آن ها را به چهار سیم تبدیل کرد. این سیمها از قسمت سیم گیر به موازات همتا انتهای بالایی دسته امتداد یافته و یکایک به دور گوشی ویژه ی خود پیچیده و کوک می شوند. این سیمها، به روش کشیده شدن کمانه یا آرشه به صدا در می آیند. در کمانچه های امروزین، آرشه، جایگزین کمانه شده است؛ از این رو، کمانچه در زمره ی سازهای زهی کششی به شمار می آید.

در دیار لرستان، کمانچه هایی با کاسه ی به شکل مخروط ناقص و پشت باز ساخته می شود که به آن کمانچه ی لری یا «تال» می گویند.

کوک کمانچه

کمانچه نیز همچون دیگر سازهای ایرانی، برای اجرا در دستگاههای گوناگون، کوک های مختلف دارد. رایج ترین کوک کمانچه، سیم اول در نت دو یا ِر ، سیم دوم با فاصله جهارم یا پنجم از سیم اول، سیم سوم یک اکتاو بمتر از سیم اول و سیم چهارم یک اکتاو بم تر از سیم دوم کوک می شود.

در زمان قدیم، کوک «دو سل دو سل» برای کمانچه رایج بود اما با ورود ویولون به ایران، کوک کمانچه با نت های «می لا ر سل» معمول شد. البته کوکهای دیگری نیز بر کمانچه صورت می گیرد؛ از جمله برای دستگاه نوا کوک «ر لا ر سل»، برای ماهور «می لا ر لا» ، برای همایون، بیات اصفهان، چهارگاه و راست پنجگاه کوک می لا می لا و برای تال یا همان کمانچه لری، معمولاً کوک «ر لا ر لا» در نظر گرفته می شود.

شیوه نواختن کمانچه:

نوازنده بر زمین یا روی صندلی می نشیند؛ ساز کمانچه را با دوسر گودی میان انگشت شست و اشاره ی دست چپ می گیرد و به طور عمودی پایه ی آن را روی زمین یا صندلی یا زانوی خود قرار می دهد.آرشه یا کمانه را با انگشتان شست و اشاره دست راست گرفته، به طور رفت و برگشت افقی بر روی سیم ها می کشد. برای کشش روی سیمهای ساز، مسیر رفت و برگشت آرشه را ثابت ولی پایه ی ساز را اندکی چرخش می دهد تا به دلیل منحنی بودن دسته، آرشه بر روی سیم مورد نظر قرار گیرد. برای تغییر نتها نیز از جا به جایی  و لغزاندن انگشتان دست چپ بر روی سیم ها استفاده می کند.

این شیوه، بر عکس نواختن ویولون است؛ زیرا برای نواختن ویولون، ساز به طور ثابت بر روی شانه و زیر چانه قرار می گیرد و برای تغییر کشش سیمها، نوازنده، مسیر عمودی آرشه را بر مسیر افقی می افزاید.

ساز های هم خانواده ی کمانچه

در چند دهه اخیر، به منظور تکمیل سازهای ارکستر ایرانی و پر کردن فضاهای صدای بم و با بهره گیری از ساز های زهی جهانی، نمونه های بزرگتری از کمانچه ساخته و اجرا می شود. از جمله می توان به انواع کمانچه آلتو و کمانچه باس اشاره نمود که کمانچه آلتو 5/2 پرده و کمانچه باس یک اُکتاو بم تر از کمانچه معمول است.

نوازندگان شاخص ساز کمانچه:

از میان صدها نوازنده چیره دست و پیشکسوت کمانچه در سده اخیر، می توان به عنوان شاخص ترین آن ها، به حسین خان اسماعیل زاده و علی اصغر بهاری اشاره نمود. در حال حاضر نیز نوای دلنشین کمانچه ی اساتیدی همچون اردشیر کامکار، کیهان کلهر، فرج علیپور، علی اکبر شکارچی، سعید فرج پوری، مهدی آذرسینا، داوود گنجه ای، مجتبی میرزاده، درویش رضا منظمی و هادی منتظری هر بار جان شیفتگان موسیقی ایرانی را می نوازد.

منابع آموزش کمانچه:

برای آموزش کمانچه، اساتید و مدرسین، شیوه ها و منابع گوناگونی را به کار می گیرند که از میان آن ها می توان به منابع زیر اشاره نمود:

ردیف ویولون ( برای آموزش کمانچه)    ابوالحسن صبا

کتاب آموزش ویولون هنرستان موسیقی ( برای آموش کمانچه)   روح اله خالقی در چهار مجلد.

ردیف هفت دستگاه موسیقی ایرانی ( برای آموزش کمانجه)  موسی معروفی

ردیف آوازهای ایرانی ( برای آموزش کمانچه)  منوچهر لشکری

شیوه کمانچه نوازی  ( برای آموزش کمانچه)  مهدی آذر سینا

آموزش کمانچه( تکنیک ها) ایمان ملکی

کتاب آموزش مقدماتی کمانچه    محمد حسن اسد پوریان

30 تصنیف ( برای آموزش کمانچه) سلمک سقایی

20 قطعه برای کمانچه     سعید فرج پوری

در خصوص آموزش کمانچه، منابع مکتوب بسیار دیگری نیز هست که کار آمدی هریک از آن ها بستگی به نظر و شیوه ی مدرس آموزش کمانچه دارد؛ اما در این مقاله صرفاً به شاخصترین آنها اشاره رفت.

و پایان می بریم این نوشتار را با دو بیت از خواجه شیراز:

گر دست دهد در سر زلفین تو بازم           چون گوی چه سرها که به چوگان تو بازم

در مسجد و میخانه خیالت اگر آید             محراب و کمانچه ز دو ابروی تو سازم

                                        

"هاشم یاوری"

 

 

 

مدرسین کمانچه در آموزشگاه موسیقی شمیم باران

دوره های آموزشی

طراحی سایت توسط دودکو طراحی سایت دود